"Amnesty heeft iets goed te maken" - Eva Brems over de nieuwe marsrichting van de beweging

[Deze tekst is de uitgebreide versie van het interview dat verschijnt in het maart nummer van Amnesty Nieuws (2007). Deze tekst verschijnt ook op de website van Amnesty Vlaanderen]

Met Eva Brems kreeg Amnesty eindelijk nog eens een vrouw als voorzitster. Professor Eva Brems is gespecialiseerd in mensenrechten en niet-westers recht. Ze schrijft voor een 8-tal vaktijdschriften, haar lijst publicaties over mensenrechten oogt bepaald indrukwekkend. Nu haar wittebroodsweken als voorzitster voorbij zijn, wilden wij wel eens weten waar ze met Amnesty Vlaanderen naar toe wil. Het werd een erg leerrijk gesprek over zulke diverse zaken als de opdracht van Amnesty, het voorzitterschap, het armoedeprobleem, enz.


Amnesty: een internationale beweging

Je bent sinds april 2006 verkozen als voorzitster. Sinds het ontstaan van Amnesty Vlaanderen ben je pas de 2e vrouwelijke voorzitster. Hoe zou dat komen?
"Ik vind het vooral een positief teken dat je die vraag stelt. Op veel plaatsen waar ik kom ben ik nog steeds de enige vrouw. Aan de universiteit is er slechts 20% vrouwelijke professoren. Bij Amnesty is er de laatste jaren een enorm genderbewustzijn ontstaan. Diversiteit in de interne werking is een groot aandachtspunt geworden. Op het vlak van etnische diversiteit staan we nog niet ver maar qua participatie van vrouwen zijn we goed op weg om tot een evenwicht te komen. Het moet een natuurlijke reflex zijn om de vraag naar diversiteit te stellen in élke organisatie en zeker in haar raad van bestuur. Dat er dan af en toe vrouwelijke voorzitsters verkozen worden volgt daar automatisch uit.”

Wat houdt je job in als voorzitster van Amnesty Vlaanderen en hoe verhoudt zich dat tegenover het secretariaat?
"Er is een groot verschil tussen de job van directeur (Jan Brocatus, nvdr) en deze van voorzitter. Jan leidt het secretariaat als beroepskracht. De leden van de raad van bestuur en dus ook de voorzitter zijn vrijwilligers. Wij zijn verantwoordelijk voor de strategische beslissingen terwijl het secretariaat operationeel bezig is. Mijn profiel als academicus maakt dat ik vooral het mensenrechtenbeleid in handen neem."

Vooraleer voorzitster te worden was je actief in het 'steunpunt internationaal beleid.' Wat is de rol van dit steunpunt?
"Het steunpunt geeft advies en bereidt beslissingen voor van de raad in verband met inhoudelijke strategische dossiers. Bijvoorbeeld de principiële vraag of Amnesty een standpunt mag hebben over het gebruik van geweld: Kan men een leger inzetten om mensenrechtenschendingen te doen ophouden? Of nog: al meer dan een jaar is besluitvorming aan de gang over de mogelijkheid om te werken rond abortus. Hiervoor was een bredere consultatie via de Algemene Vergadering noodzakelijk. Momenteel staan we zo ver in de discussie dat we waarschijnlijk rond enkele aspecten van abortus zullen werken… Zulke zaken vergen een grondige discussie, die het steunpunt zal voorbereiden."

Je hebt in 2006 het 'international Chairs Forum' meegemaakt. Hoe was dat en wat voor mensen zijn de meeste van je confraters?
"Het Chairs’ Forum bestaat nog maar enkele jaren maar belooft binnen de Amnesty besluitvorming een belangrijke rol te gaan spelen. Een internationale Algemene Vergadering is er maar tweejaarlijks, en tussenin moeten ook belangrijke beslissingen genomen worden. Het Chairs Forum vult die leemte op. Voor mij is zulke vergadering natuurlijk zeer interessant. Op zulke samenkomsten besef je ten volle dat je deel uitmaakt van een internationale beweging. En het is uitermate boeiend om te zien hoe mensen in een andere context problemen aanpakken. Overigens gaan we steeds bewuster om met onze onderlinge diversiteit. Zo worden voorzitters tijdens de debatten heel bewust gemixt waardoor bijvoordeeld niet alle latino’s bij elkaar gaan zitten en mensen zo veel mogelijk verplicht worden hun 2e taal te spreken. Op het vorige forum was diversiteit zelfs het hoofdthema van de vergadering."

Dat zal een leerrijke vergadering geweest zijn...
"Een duidelijke vaststelling is de dominantie van de Angelsaksische manier om de dingen af te handelen. Het is al heel wat als we ons daar bewust van zijn."


De nieuwe opdracht

Ondertussen staat Amnesty voor een belangrijke uitdaging: de uitbreiding van wat vroeger het 'mandaat' heette. Economische, Sociale en Culturele rechten krijgen meer aandacht binnen Amnesty. Niet evident.
"Het is niet zo dat we nu plots alles gaan doen hé. Dat deden we bij burgerlijke en politieke rechten ook niet. Zo nemen we geen standpunt in over het hoofddoeken verbod. Maar we zijn met ESC rechten begonnen vanuit het principe van de ‘ondeelbaarheid’ van mensenrechten: Je kan politieke en sociale rechten moeilijk van elkaar scheiden. Wat is het nut van stemrecht als je geen dak boven je hoofd hebt en niemand waar je op kan stemmen de intentie heeft om daar iets aan te doen? Discriminatie blijkt een heel belangrijk uitsluitingmechanisme. Mensen die slachtoffer zijn van discriminatie in een samenleving worden meestal geschonden in hun ESC-rechten én in hun burgerlijke rechten."

Dat het Amnesty menens is met de nieuwe ‘opdracht’ (het vroegere mandaat, nvdr) blijkt uit het campagnethema van 2008: armoede als schending van mensenrechten, met als focus huisvesting en gezondheidszorg. Een slogan die zo uit de stal van noord-zuid organisaties zoals Oxfam of 11.11.11 zou kunnen komen denk je dan. Maar neen, ook dit wordt Amnesty.
“Het was geen makkelijke beslissing om het vertrouwde mandaat uit te breiden. Onze sectie was er tegen in het begin. Maar dat is op korte tijd sterk veranderd. Er is dan ook al veel sensibiliserend werk verzet. De 60e verjaardag van de UVRM (in 2008, nvdr) is overigens een prima aanleiding om dit campagnethema te lanceren."

Misschien kijken de noord-zuidorganisaties wel net op naar Amnesty om het armoedeprobleem uit de ideologische sfeer te halen?
“Ik weet alleen dat de vraag vanuit die organisaties al langer leeft. Ook ngo’s hebben de meerwaarde ontdekt van het mensenrechtendiscours. En Amnesty wordt al jaren bekritiseerd omdat we de ESC rechten links lieten liggen. Daardoor hebben we mee schuld aan het feit dat deze rechten stiefmoederlijk behandeld worden.”

Amnesty heeft dus iets goed te maken?
“Dat kan je inderdaad zo zeggen. We gaan dat ook doen. Als wij armoede gaan aanklagen als een schending van de mensenrechten dan moeten we ook de oorzaken durven aanwijzen en ijveren voor een internationale wetgeving die basisrechten doet respecteren.”

Ook al neem je dan standpunt in tegen een dominant economisch beleid dat aan de basis ligt van het armoedeprobleem in het zuiden? Met andere woorden, Amnesty International die het werk van de Oxfams van deze wereld legitimeert? Dat is inderdaad nieuw!
“Laat ons zeggen dat we vooral complementair zijn en geen concurrentie. Onze invalshoek blijft dezelfde. Kijk, mensenrechten blijven een revolutionair concept in de geschiedenis. Je hebt een wereldwijde beweging nodig en veel expertise om dat concept ingang te doen vinden."

Wat zijn de gevolgen voor het concrete werk van de organisatie en haar vrijwilligers?
“Het zou kunnen dat we andere werkvormen moeten ontwikkelen. Samenwerken met andere organisaties doen we al langer, bv. rond vrouwenrechten. Nu zullen we nieuwe partners vinden in noordzuid organisaties, vakbonden en 4e wereld organisaties. We zullen ook moeten openstaan voor andere technieken,bv. om samen met armen tegen armoede te strijden. Hier valt zeker wat te leren van andere ngo’s.”

Maar onze leden zullen nog steeds politieke gevangenen proberen vrij te schrijven?
“Natuurlijk. Alleen zullen meerdere elementen in het dossier een rol gaan spelen. Als bijvoorbeeld een groep inheemse ontheemden een protestactie houdt tijdens een grondbezetting en de politie neemt hen onder vuur dan zullen de lokale groepen niet alleen voor hen schrijven omdat er op hen geschoten is maar ook omdat hun recht op land hen ontzegd wordt…”

Je krijgt dan als activist wel een grotere betrokkenheid bij het verhaal van die mensen, dat lijkt een voordeel, niet?
“Ja, maar het veronderstelt ook wel dat we mensen moeten gaan vormen: Amnesty heeft dan ook echt de ambitie om sensibiliserend te werken, veel meer mensen moeten gaan zien dat de mensen die in armoede leven in hun rechten geschonden worden.”


Amnesty versus Cultuurrelativisme?

Je hebt heel wat gepubliceerd rond diversiteit en de mogelijke conflicten met de formele mensenrechten. Kan deze kennis van pas komen om Amnesty het ESC-rechten tijdperk binnen te treden?
“Op de universiteit houd ik me vooral bezig met de vraag hoe universaliteit van mensenrechten niet noodzakelijk uniformiteit hoeft te betekenen. Maar dat speelt niet op het niveau van zware schendingen, waar Amnesty zich vooral mee bezig houdt. Mijn werk gaat over de noodzaak om culturele gevoeligheid in te bouwen in wetgevend werk, het gaat vooral over de modaliteiten van het recht.”

In zijn laatste boek beschuldigt Luc Huyse Amnesty van ‘fundamentalisme’ omdat we hameren op de noodzaak om daders te vervolgen. Is daar iets van aan?
“Amnesty geeft nochtans geen kritiek op landen waar andere manieren worden gebruikt, denk aan de waarheidscommissies. Er bestaan inderdaad cultureel sensitievere manieren zoals bepaalde rituelen om met collectieve trauma’s tussen slachtoffers en daders om te gaan en die kunnen er zeker zijn voor Amnesty. Maar uiteindelijk moeten daders worden berecht. Dat is ons standpunt. Dus zijn kritiek is op zijn minst sterk overtrokken.”

Over rituelen gesproken, wat bijvoorbeeld te doen met cultureel gewoonterecht dat conflicteert met wat wij verstaan onder mensenrechten. Wat is de rol van Amnesty in het debat daarover.
“Er zijn vele conflicten. Afrikaans gewoonterecht conflicteert vaak met vrouwenrechten. Vooral de toegang tot grond is een probleem. Dit is iets wat Afrikaanse vrouwen zelf ook aanklagen. Maar andere culturele normen zijn in hun ogen soms geen schending. Ik herinner me zelfs een vergadering waaraan ook een Somalische deelnam, als besneden vrouw vond ze dat er grotere problemen zijn dan vrouwenbesnijdenis. Terwijl er al vele actiegroepen bestaan die een breder beeld hebben over het lijden dat achter die praktijk schuilt. Mensen beschouwen schendingen vaak als normaal als ze hun mensenrechten niet kennen. Je mag niet vergeten dat mensenrechten een revolutionair concept zijn tegenover traditionele samenlevingen waar het collectieve belang veelal overheerst.”


Recht is niet de hoofdzaak

Geloof je zelf dat wetgeving en wettelijke kaders in staat zijn om mensenrechten overal te waarborgen? Als je ziet hoe sommige internationale machten een loopje ermee nemen?
“We zijn echt wel goed bezig. Je kunt nooit weten welke schendingen zouden gebeuren als je niet bezig was met mensenrechten. Het is trouwens niet alleen een kwestie van recht, dat is zelfs niet de hoofdzaak. De Universele Verklaring is bijvoorbeeld al een niet-bindende tekst. En een sterk rapport van AI heeft meer effect dan het vonnis van een rechtbank. Amnesty gebruikt wel verdragen maar appelleert ook aan het ethisch gevoel.”

Amnesty als waakhond van de civiele maatschappij.
“Ja, dat afschrikkingeffect blijft heel effectief. ‘Naming and shaming’ blijft het sterkste instrument dat we hebben. Mensenrechten gaan altijd moeten bevochten worden. En er is enorme vooruitgang geboekt op vlak van rechten voor vrouwen, homo- en lesbiennes enz. Helaas is het taboe op foltering recent doorbroken door onder meer de VS, dat is dan weer een effectieve achteruitgang.”


De toekomst

Welke uitdagingen en plannen koester je voor Amnesty Vlaanderen de komende jaren?
“Ik zie drie belangrijke uitdagingen. Ten eerste het implementeren van de ESC-rechten in onze werking. Ten tweede zou ik graag het activisme sterk zien toenemen. We zijn geen loutere denktank of lobbymachine, we zijn eerst en vooral een sterke beweging en dus moeten we voortdurend op zoek naar nieuwe werkvormen om daar een actieve beweging van te maken. Ten derde, en dat is mijn stokpaardje, het bereiken van een maximale mensenrechtenimpact. Ik wil m.a.w. meetbare doelstellingen. Daarop moeten we alles afstemmen...”

Wat betekent dat voor de werking?
“Ik wil resultaten zien. We moeten nadenken over hoe we onze acties zo efficiënt mogelijk afstemmen op het realiseren van onze doelstellingen."

Heb je internationale ambities binnen Amnesty Internationaal?
“Het voorzitterschap combineren met mijn gezin en een druk professioneel leven is nu al een hele klus. Wel zou ik blij zijn als anderen uit de beweging doorstromen naar internationale functies, zoals in het verleden al is gebeurd.”